Η θεωρία των «ιστορικών κύκλων» στη Στρατηγική Ανάλυση

Του Χρύσανθου Λαζαρίδη

Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, σημαντικοί στοχαστές προσπάθησαν να αναλύσουν τη (μακροχρόνια και βραχυχρόνια) κυκλική συμπεριφορά σε διάφορα φαινόμενα: δημογραφικά (Malthus), κοινωνικά (Marx), οικονομικά (Kontrayev και Sumpetter), στους πιο βραχυχρόνιους οικονομικούς κύκλους (Keynes και Hicks), αλλά και στις κεφαλαιαγορές (Dow και Elliot).
Έτσι διαμορφώθηκε σταδιακά ένα σώμα αναλυτικών θεωριών, όπου διαφορετικοί κύκλοι, διαφορετικής διάρκειας (ετήσιοι, τετραετείς, επταετείς ή και πιο μακροχρόνιοι) σε διαφορετικούς τομείς (στην οικονομία, στην επένδυση, στην πολιτική, στις πληθυσμιακές εξελίξεις, ακόμα και στην διαπάλη των ιδεών) αντεπιδρούν μεταξύ τους δίνοντας διαφορετικά αποτελέσματα. Λίγοι διαφορετικοί κύκλοι βρίσκονται σε διαφορά φάσης, και συνδυάζονται μεταξύ τους με μοναδικό τρόπο κάθε φορά. Η επαναληπτικότητα διαφορετικών κυκλικών φαινομένων ΔΕΝ οδηγεί σε μονότονη «επανάληψης της ιστορίας», αλλά σε διαφορετικές, ιστορικά μοναδικές, φάσεις. Διαπιστώθηκε, ακόμα, ότι υπάρχουν κυκλικά φαινόμενα σε τομείς που δεν είναι μετρήσιμοι – στους ιδεολογικούς συσχετισμούς και τις ιδεολογικές σταθερές των κοινωνιών. Για παράδειγμα, άλλοτε επικρατούν αντιλήψεις προστατευτισμού, άλλοτε ιδέες απελευθέρωσης του διεθνούς εμπορίου. Άλλοτε κυριαρχούν ιδεολογίες οικονομικού παρεμβατισμού κι αναδιανομής εισοδήματος κι άλλοτε επιστροφή στις αντιλήψεις της ελεύθερης αγοράς και της συρρίκνωσης του κράτους. Άλλοτε επικρατούν αντιλήψεις διεθνούς συνεργασίας στα πλαίσια πολυεθνικών οργανισμών κι άλλοτε πρακτικές εθνικών ανταγωνισμών. Έτσι το ενδιαφέρον μετακινήθηκε, σταδιακά, στην αναζήτηση πιο μεσοπρόθεσμων χρονικών περιόδων – λίγο ως πολύ σταθερών – στη διάρκεια των οποίων αλλάζουν οι συρμοί και οι κυρίαρχες πεποιθήσεις σε οικουμενικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να αναδεικνύονται νέες τάσεις, νέες πρακτικές, νέοι «κανόνες του παιχνιδιού». Δεν αναζητούμε πλέον διαφορετικούς κύκλους και διαφορετικούς συνδυασμούς (ή συγχρονισμούς) κυκλικών φαινομένων, αλλά σημεία καμπής σε, λίγο ως πολύ, τακτά διαστήματα. Η αναζήτηση τέτοιων τακτικών σημείων καμπής, εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σε διεθνή κλίμακα και μέσα σε κάθε εθνική κοινωνία. Πολύ περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν συγκυρίες, όπου συμπίπτουν διεθνή και εθνικά σημεία καμπής...
14ετής και 49ετής διεθνής κύκλος
* Διεθνώς ενδιαφέρον παρουσιάζει ο 14ετής κύκλος (ή μάλλον η 14ετής περίοδος ανάμεσα σε δύο σημεία καμπής).
-Ως αφετηρία παίρνουμε το 1849, μία χρόνια μετά τα μεγάλα κύματα των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων που σάρωσαν την Ευρώπη, παρασύροντας, μεταξύ άλλων, και τον ίδιο τον Μέτερνιχ, αρχιτέκτονα, εγγυητή και σύμβολο της Ιεράς Συμμαχίας.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1863, όταν ετοιμάζεται ο Πόλεμος της Πρωσίας και της Αυστρίας εναντίον της Δανίας, για τον έλεγχο των βορειοδυτικών γερμανικών κρατιδίων. Η σύγκρουση αυτή, οδήγησε στην κατοπινή αναμέτρηση Πρωσίας – Αυστρίας και αμέσως μετά στη σύγκρουση Πρωσίας – Γαλλίας και στην ένωση της Γερμανίας υπό την Πρωσική αιγίδα. Το 1863 άρχισε η δυναμική που οδήγησε στην γερμανική ενοποίηση, που θα ανέτρεπε όλα τα δεδομένα κι όλες τις σταθερές των ευρωπαϊκών συσχετισμών.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 1877, όταν υπογράφηκε η «Συνθήκη Επαναβεβαίωσης», μεταξύ Γερμανίας-Ρωσίας. Επρόκειτο για την ύστατη προσπάθεια να αποκατασταθεί η σταθερότητα της Ιεράς Συμμαχίας, σε άλλη βάση πλέον, και να συγκρατηθούν τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη από την δυναμική της μεταξύ τους σύγκρουσης. Την ίδια εποχή ξεσπά και η μεγάλη κρίση του «Ανατολικού ζητήματος» με το Ρωσοτουρκικό πόλεμο, την πλήρη υιοθέτηση κι αμέσως μετά την οριστική εγκατάλειψη των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων (Τανζιμάτ) στην Οθωμανική Τουρκία.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1891, όταν ο Βίσμαρκ, ο εγγυητής της ευρωπαϊκής σταθερότητας στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, έχει πλέον παραμεριστεί από τον νέο Κάϊζερ και η Γαλλία με τη Ρωσία σπεύδουν να συνάψουν την «Εγκάρδια Συνεννόηση», που αποτελούσε το πρώτο βήμα συγκρότησης συμμαχίας κατά της Γερμανίας.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 1905, όταν η Βρετανία, μετά από χρόνια δισταγμών, προσυπογράφει κι αυτή την «Εγκάρδια Συνεννόηση», που έχει μετατραπεί σε πλήρη στρατιωτική συμμαχία σε βάρος των κεντρικών δυνάμεων (Γερμανίας-Αυστρίας). Η ευρωπαϊκής σύγκρουση μπαίνει πια στην τελική ευθεία.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1919, όταν ο (Πρώτος) Πανευρωπαϊκός Πόλεμος έχει μόλις λήξει και η Συνθήκη των Βερσαλλιών θεσπίζει τη νέα μεταπολεμική «τάξη πραγμάτων», στηριγμένη πλέον στις καινοφανείς ιδέες της συνεργασίες των εθνών, του αφοπλισμού, της αποκήρυξης κάθε συμμαχικού σχήματος και της επίλυσης των διεθνών προβλημάτων «βάσει αρχών του Διεθνούς Δικαίου» στα πλαίσια της Κοινωνίας των Εθνών. Μια νέα περίοδος ελπίδας αρχίζει, μετά την οδυνηρή καταστροφή. Η ελπίδα αυτή δεν θα διαρκέσει πολύ.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1933, όταν ο Χίτλερ εκλέγεται Καγκελάριος στη Γερμανία. Λίγο αργότερα, αποσύρει τη Γερμανία από την Κοινωνία των Εθνών και παραβιάζει τις συνθήκες αφοπλισμού. Η Κοινωνία των Εθνών σύντομα θα καταρρεύσει, κι όλοι σπεύδουν να αναζητήσουν συμμάχους…
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 1947, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει τελειώσει, ο Χίτλερ έχει ηττηθεί, αλλά ανάμεσα στους νικητές ξεσπά μια νέα μακροχρόνια διαμάχη: ο Ψυχρός Πόλεμος…
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 1961, όταν έχουμε ταυτόχρονα την τελευταία κρίση του Βερολίνου (τότε χτίζεται το διαβόητο τείχος) και την πρώτη κρίση της Κούβας (την αποτυχημένη αμερικανική προσπάθεια ανατροπής του Φιντέλ Κάστρο, στον Κόλπο των Χοίρων). Η περίοδος 1961-63 θεωρείται η κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου και η απαρχή της Ύφεσης.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1975, όταν υπογράφεται η Τελική Πράξη του Ελσίνκι. Για πρώτη φορά νομιμοποιούνται τα τετελεσμένα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη. Το 1975 θεωρείται το απόγειο της Ύφεσης, αλλά δεν έμελλε να κρατήσει πολύ. Λίγο αργότερα οι σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων θα ξανακυλήσουν σε ψυχρότητα και αμοιβαία καχυποψία…
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 1989, όταν καταρρέουν τα τείχη του διπολισμού στην Ευρώπη. Ταυτόχρονα καταρρέουν ένα-ένα τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού, διαλύεται το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και λίγο αργότερα διαλύεται η ίδια η ΕΣΣΔ. Το 1989 θεωρείται χρονολογία-ορόσημο για το τέλος του διπολισμού και του Ψυχρού Πολέμου.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 2003, όταν προκύπτει μείζον εσωτερικό ρήγμα στο ΝΑΤΟ: ΗΠΑ και Γαλλογερμανοί διαφωνούν πλήρως για την αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ. Την ίδια χρονιά διευρύνεται η Ευρώπη με 10 νέα μέλη, για να διαπιστωθεί, αμέσως μετά, ότι το ατλαντικό ρήγμα έχει μεταφερθεί μέσα στην ίδια την Ενωμένη Ευρώπη, αφού κάποια κράτη-μέλη ταυτίζονται με τους Γαλλογερμανούς και κάποια άλλα με τους Αμερικανοβρετανούς.
-Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 2017, επόμενο ορόσημο του 14ετούς διεθνούς «κύκλου» (και πρώτου τέτοιου σταθμού στο μέλλον, κοιτώντας από σήμερα)
* Εναλλακτικώς, υπάρχει και ο διεθνής κύκλος των 49 ετών (πολύ κοντά στο κύκλο του Kontratyev, που προσδιορίστηκε σε 53 χρόνια περίπου). Ξεκινώντας από το Συνέδριο της Βιέννης, το 1815, που θέσπισε την κυριαρχία της Ιεράς Συμμαχίας στην Ευρώπης, φτάνουμε στο 1864 τη χρονιά που (όπως είδαμε ανωτέρω) αρχίζει η διαδικασία ένωσης της Γερμανίας κι ανάδειξής της σε κεντρικό πρωταγωνιστή των Ευρωπαϊκών εξελίξεων.
-49 χρόνια αργότερα φτάνουμε το 1913, τις παραμονές του (Πρώτου) Πανευρωπαϊκού Πολέμου, που θα ανατρέψει τα πάντα στην Ευρώπη και θα βάλει στο διεθνές προσκήνιο ως ηγετική δύναμη της ΗΠΑ.
-49 χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1962 όταν ο Ψυχρός Πόλεμος φτάνει στο απόγειό του.
-49 χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 2011, πρώτο ορόσημο του μακροχρόνιου αυτού «κύκλου» στο μέλλον (κοιτώντας από σήμερα).
* Σημαδιακό ρόλο στη ροή των διεθνών γεγονότων παίζει η επταετία: Συνήθως, επτά χρόνια πριν ή μετά από κάθε σημείο καμπής αμφοτέρων των κύκλων, υπάρχει «συμπύκνωση» πολύ σημαδιακών γεγονότων:
Επτά χρόνια μετά το 1848, το 1855-56 υπάρχει ο Κριμαϊκός Πόλεμος. Επτά χρόνια μετά το 1863-64, το 1870-71, υπάρχει ο Γαλλοπρωσικός Πόλεμος και η Ένωση της Γερμανίας.
Επτά χρόνια μετά το 1905, το 1912-13, κλείνει ο 49ετής κύκλος, σύμπτωση που ταυτίζεται σχεδόν με την έναρξη του Πρώτου Πανευρωπαϊκού Πολέμου.
Επτά χρόνια μετά το 1933, το 1940, συμπίπτει με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Επτά χρόνια μετά το 1947, το 1955, έχουμε την κρίση του Σουέζ (και την ταυτόχρονη κρίση της Ουγγαρίας).
Επτά χρόνια μετά το 1961-62, το 1968-69 έχουμε σοβαρότατες κρίσεις στη Δυτική Ευρώπη (Μάης του 68 στη Γαλλία κλπ.) στην Ανατολική Ευρώπη (εισβολή στη Τσεχοσλοβακία), στις ΗΠΑ (ανατροπή του πολιτικού σκηνικού σε βάρος του Πολέμου στο Βιετνάμ), ακόμα και στην Άπω Ανατολή (ρήξη ΕΣΣΔ-Κίνας, που οδήγησε σε μεθοριακές συγκρούσεις μεταξύ των δύο κομμουνιστικών καθεστώτων).
Επίσης, πυκνά κι ανατρεπτικά γεγονότα παρατηρούνται, όταν ανάμεσα στο τέλος ενός 49ετούς κύκλου κι ενός 14ετούς μεσολαβούν επτά χρόνια ή λιγότερα. Για παράδειγμα η περίοδος 1913-19 και η περίοδος 1961-63. Από την άποψη αυτή ιδιαίτερη κρισιμότητα παρουσιάζει και η επικείμενη περίοδος 2011-2017.
Τόσο η 14ετία όσο και η 49ετία είναι ακριβή πολλαπλάσια της 7ετίας. Ωστόσο, δεν υπάρχει τίποτε το «μαγικό» στον αριθμό επτά. Επταετής είναι συνήθως ο κύκλος εναλλαγής κομμάτων στην εξουσία στις δημοκρατικές χώρες, όπου υπάρχει σύστημα δικομματισμού. Επταετής είναι και η μέση διάρκεια ενός πλήρους οικονομικού κύκλου στις αναπτυγμένες οικονομίες. Έτσι, πολλά κυκλικά γεγονότα συγχρονίζονται ή από-συντονίζονται ανά 7ετία. Αξίζει, λοιπόν, να προσέξουμε τις «αρμονικές ιδιότητες» της επταετίας, χωρίς να καταφεύγουμε σε μεταφυσικές ερμηνείες της Πυθαγόρειας αριθμολογίας.

Ελληνικός 30ετής κύκλος
Στην Ελλάδα μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο 30ετής κύκλος (με λίγο πιο ελαστική εφαρμογή):
-Αρχίζουμε από το 1833 χρονιά άφιξης του Όθωνα στην Ελλάδα.
-30 χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1863, ο Όθωνας έχει μόλις εκδιωχθεί, νέος Μονάρχης για το Ελληνικό Βασίλειο έχει επιλεγεί ο πρίγκιπας της Δανίας Γεώργιος και η Ελλάδα παίρνει τα Επτάνησα. Πρόκειται για την πρώτη διεύρυνση του εθνικού χώρου μετά την απελευθέρωση.
-30 χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1893, όταν ο Χαρίλαος Τρικούπης εκφωνεί το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Μια πρώτη περίοδος κοινοβουλευτικής ωρίμανσης και αναπτυξιακής προσπάθειας κλείνει, οδηγώντας σε αστάθεια αλλά και σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές ζυμώσεις.
-29 χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1922: μια ολόκληρη περίοδος πολιτικού εκσυγχρονισμού και εθνικής ολοκλήρωσης κλείνει με τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και με τη σημαντικότατη διεύρυνση του εθνικού χώρου που έχει προηγηθεί.
-30 χρόνια αργότερα φτάνουμε στο 1952, όταν έρχεται στην εξουσία ο Αλέξανδρος Παπάγος. Αρχίζει νέα περίοδος εσωτερικής σταθεροποίησης (μετά την φοβερή δεκαετία του ’40). Εγκαινιάζεται η «κυριαρχία της δεξιάς», εμπεδώνεται το μετεμφυλιακό κράτος, αλλά ξεκινά, επίσης, περίοδος ανοικοδόμησης κι ανάπτυξης, που θα αλλάξει τη δομή και τις συμπεριφορές της ελληνικής κοινωνίας.
-29 χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 1981, όταν έρχεται στην εξουσία το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου. Το μετεμφυλιακό κράτος ξηλώνεται οριστικά, αρχίζει η κυριαρχία της Κεντροαριστεράς στην Ελλάδα με βασικό αίτημα την αναδιανομή του εισοδήματος και με βασικό χαρακτηριστικό την επέκταση του κρατισμού.
-30 χρόνια αργότερα, φτάνουμε στο 2011, επόμενο ορόσημο αυτού του 30ετούς κύκλου στις ελληνικές εξελίξεις.
Διαπιστώνουμε κάτι ακόμα πιο σημαντικό: όταν «συμπίπτουν» ή «πέφτουν πολύ κοντά» ο ελληνικός (30ετής) κύκλος με κάποιον από τους διεθνείς (13 ή 49 ετών αντιστοίχως), τότε στην Ελλάδα έχουμε μεγάλες ανατροπές. Για παράδειγμα το 1863-64, το 1891-93, το 1913-22, το 1947-52 και το 1975-81. Η επόμενη τέτοια «σύμπτωση» είναι σχετικά κοντά: πρόκειται για το 2011 (συμπίπτει, απολύτως, ο ελληνικός 30ετής με το διεθνή 49ετή κύκλο), αλλά και για όλη την περίοδο 2011-17 όταν συμπίπτουν και οι τρεις κύκλοι. Αυτό σημαίνει ότι ζούμε ήδη μια μεταβατική περίοδο κι ότι η επόμενη δεκαετία (κυρίως από το 2011 ως το 2017) είναι πολύ πιθανό να μας επιφυλάσσει μεγάλες εκπλήξεις, να είναι γεμάτη από ανατρεπτικές εξελίξεις σε διεθνές και εγχώριο επίπεδο - μεσοπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης σημασίας.

Καταπολέμηση μοιρολατρίας
Η θεωρία των κύκλων (για την ακρίβεια, η θεωρία των τακτικών σημείων καμπής) δεν έχει τίποτε «το μαγικό» ή «μεταφυσικό»: Δεν αποτελεί σύγχρονη επαναδιατύπωση παραδοσιακών αντιλήψεων περί της «ανθρώπινης μοίρας» και του «αναπόφευκτου πεπρωμένου. Δεν πρόκειται γι’ αυτό και δεν πρέπει να ερμηνευθεί έτσι, αν και υπάρχει πάντα αυτός ο κίνδυνος. Απλώς, υπογραμμίζει τη ρευστότητα όσων έχουμε μάθει να θεωρούμε «δεδομένα», «αιώνια» κι «αναλλοίωτα». Και προειδοποιεί για τις μεγάλες ευκαιρίες που παρουσιάζονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά και τους νέους κινδύνους που αναφύονται κάθε τόσο, συμπυκνώνοντας μια σειρά από «υφιστάμενους» ήσσονες κύκλους που δεν είναι όλοι ορατοί δια γυμνού οφθαλμού, αλλά που συμπυκνώνονται σε ορατά αποτελέσματα και σε, λίγο-πολύ κανονικές, εναλλαγές φάσεων. Η θεωρία των τακτικών σημείων καμπής μας επιτρέπει να καταπολεμήσουμε τη μοιρολατρία: Να δούμε ότι οι σημερινές «σταθερές» δεν είναι υποχρεωτικό να υφίστανται για πάντα. Οι συσχετισμοί που κυριαρχούν σήμερα κάποια στιγμή μπορούν να ανατραπούν ή να τροποποιηθούν. Αν εγκαίρως προβλέψουμε πώς θα αλλάξουν τα πράγματα στο επόμενο (και ορατό από σήμερα) σημείο καμπής, μπορούμε να επωφεληθούμε, από τις νέες δυνατότητες που θα προκύψουν. Αλλιώς, ενδέχεται να ζημιωθούμε από τους νέους κινδύνους που θα αναδειχθούν και που εμείς θα τους διαπιστώσουμε όταν είναι πολύ αργά. Πρόκειται για μια νέα προβληματική που μας επιτρέπει να σχεδιάσουμε το μέλλον μας, εν όψει επικείμενων μεγάλων ανατροπών, κι όχι να «επαναπαυόμαστε στις δάφνες μας» ή να περιμένουμε το «μοιραίο».

Πηγή: strategy-geopolitics